Kei te taitapa o te taaone nui o Taamaki Makaurau te horanga whenua o Aawhitu, e toro ana i Te Maanukanuka-o-Hoturoa ki Te Moana-Taapokopoko-a-Taawhaki. Kei paku koo atu, kei te tonga, ko te puuwaha o te awa tupuna, o Waikato, te ara matua o mua i tuuhono raa i ngaa iwi i te roanga o te taiuru o Te Ika-a-Maaui.
E titiro atu ana a Te Huia Taylor (noo Ngaati Te Ata Waiohua) i toona kaainga, i Aawhitu, ki te waahanga o te rangi me te moana i kitea raa e oona tuupuna i te waa i a raatou. Heoi anoo, e whakaae ana ia, kua rerekee noa atu taua waahi mai i te waa i nohongia ai oona takutai e aua tuupuna raa.
I te tau 1864, i hee te whiunga o te iwi me ngaa hapuu i noho raa ki te tawhaa whakatetonga o te taaone nui, i a raatou nei te kawenga ki te whaangai me te manaaki i te hunga tauhou e whakatuu kaainga ana ki Taamaki Makaurau, naa oo raatou hononga ki te Kiingitanga, i te waa e tutuu ana te puehu i ngaa pakanga i Waikato. Naa Kaawana Kerei te whakahau kia waawaahingia raanei te hia rau waka huri noa i Te Maanukanuka-o-Hoturoa, kia tahuna raanei ki te ahi.
Hei taa Te Huia, noo muri i te tuukinotanga o oo raatou waka, noo te hekenga hoki o ngaa rawa o te whanga naa te huunukutanga ki te taaone nui, ka tmata te wareware haere i toona iwi oo raatou maatauranga moana.
"Ehakee i te mea ko te rironga o te rawa ookiko anahe te mate. Naa teeraa i kore ai e taea e maatou ngaa maatauranga moo aua rawa te haapai. He iwi maatou noo te wai, ka mutu, e wheeraa tonu ana aa-wairua nei, engari kua kore te huarahi maa reira e tukuna iho ai e maatou te maatauranga."
E mihi ana ia ki oona pakeke noo Ngaati Te Ata, naa raatou nei ia me oona whanaunga i aawhina, maa te kura kaupapa o te iwi, kia whai hononga anoo ki eetehi o aua mahi i riro raa. I whai waahi atu ki te hootaka ako o te kura ko ngaa ngohe wheenei i te h ika, i te hao inanga, i te hoe waka i ngaa arawai e karapoti ana i a raatou. "I maarama ki a maatou te hiranga matua o te hoki anoo ki ngaa wai, kaua moo te hoki noa iho te take, engari, kia maatakitaki atu hoki maatou. - Kei toona waa, ka kaha maatou ki te urupare, ki te huri hoki i eetehi aahuaranga i mua i te rironga atu o taa maatou paataka kai. Ko ia te ao motuhenga kei mua i te aroaro o maatou ko te iwi."
I runga i teenei tuuaapapa, naa teetehi tongikura a Kiingi Taawhiao ia i aawhina ki te whakatau i te aahua ki toona anamata: "E kore teenei whakaoranga e huri ki tua o aku mokopuna".
"E rua ngaa taha o taua koorero - te titiro ki ngaa mahi i tiimatangia ai e aku kaumaatua, me te whakaaro ake, me whakaoti e au i a au e ora nei... Engari, he aha hoki ngaa mahi hei tiimata maaku e pai ake ai te ao o aku tamariki me ngaa mokopuna?"
Ki a ia ko "nga aahuaranga o te taiao" te kaupapa e whai tikanga katoa ana - otiraa, te aawhina i te hunga kei a raatou te mana whakaaweawe ki te taamau i ngaa maataapono o te kaitiakitanga ki ngaa kaupapa ka paa ki too taatou taiao.
Ka whakapuaki hoki ia i teetehi whakatauk makau naa tana kuia, naa Nganeko: "Maa taatou anoo aa taatou tikanga e arataki." "Ka peewhea taa taatou, taa te Maaori, whakarite waahi e taea ai e taatou ngaa mahi i runga i te aahua e piirangi nei taatou, otiraa, i runga i te aahua kua whaaia e taatou mai raa anoo?"
I te tau 2019, ka tuuhurangia e Taylor a Paakaurua Consultants hei tautoko i te kaawanatanga me ngaa kaunihera aa-rohe i roto i ngaa take aahuarangi. I uru a Paakaurua ki ngaa mahi o Te Taaruke-aa-Taawhiri - Auckland's Climate Plan, ki te whakatinanatanga hoki o te rautaki rangatahi. I teenei haerenga, ka kite ia i ngaa Maaori tokomaha kaaore e hono atu ki te ingoa noa iho o te 'huringa o te aahuarangi', haaunga raa ia te urupare ki taua kaupapa.
"Ina haere koe ki teetehi marae, ka paatai ai, 'He aawhina kei a koutou ki te whakarite i teetehi rautaki mahi moo te aahuarangi?', kaaore he mea kotahi o raatou e kii, 'Aae, kei a au ngaa moohioranga ki te wheeraa.' Engari, ki te ui koe i a raatou, 'Ka peewhea taa taatou whakaora anoo i too taatou awa, he aha ngaa mahi whaihua kua kitea e koutou?' Kei a raatou eeraa moohioranga."
Ka k hoki ia, e prangi ana ia ki te kite i eetehi waahine Maaori atu anoo i ngaa tuuranga kaiaarahi "kia whakaurua teeraa aahua o te manaaki, o te aroha me te ihumanea ki taua urupare."
E ai ngaa koorero a Te Huia moo te tukanga o te mahi me ngaa kaunihera aa-rohe, i te nuinga o te waa, he tukanga e rangona ai te waatea o te ngaakau me te motuhenga o te piirangi ki te mahi tahi me te tangata whenua. "Ahakoa ia teeraa, ka kaha ake ana taku taamau i te maatauranga Maaori ki ngaa puunaha Paakehaa, ka kaha kee atu hoki taku huritao ki te whakatutukitanga raanei o taua taamautanga raa."
"Kua aahua riro atu i a maatou te mana whakahaere i te tikanga o te whakatinanatanga. Kua tino kitea e au eetehi hua pai, engari, ki ahau nei, ka rawe rawa atu ngaa hua mehemea ka whakapono kau noa ngaa kaunihera me te kaawanatanga ki te Maaori kia whakahaerengia he hootaka motuhake kua aata taamaua ki te maatauranga Maaori."
E hoki ana ngaa mahara o Te Huia ki te waa i mahi ai ia i Te Kaunihera o Taamaki Makaurau, i te waa e whai ana te Kahika, a Phil Goff, kia ookawa tana paanui i teetehi mate whawhati tata aa-aahuarangi i ara ake raa i Taamaki Makaurau. He tokomaha ngaa kanohi o ngaa mana whenua o Taamaki i whakanau ki te tautoko i taua paanui.
"I taku paatai atu ki a raatou moo te take, ka mea mai raatou, - 'Kua 200 tau taatou e mate whawhati tata ana... Kua hia tau maatou e kii ana ki a raatou, e raruraru ana too taatou taiao.' Kia paanuitia te take whawhati tata raka, i te paanga noa ihotanga o taua mate [ki eeteehi katoa atu], ka paamamae te Maaori."
Naa teenei roa o te whakangongotanga, naa te nui hoki o ngaa moohiotanga me ngaa puukenga kua taamaua ki te maatauranga Maaori, e toai ana a Te Huia i te koorero e mea ana, e kore e puumau te huringa mehemea ka whaaia te taumata o raro kee mai i te tino rangatiratanga.
Hei taana, ko te waimarie, ko te takatuu o te whakatupuranga e whai mai ana ki te haapai ake i te taki. I tana noho hei mema moo te poari o Te Ara Rangatahi, moo teetehi roopuu kaitiaki i tuuhurangia raa e ngaa rangatahi o toona iwi, o Ngaati Te Ata, kua rangona e Te Huia ngaa manako o te taiohi ki te taiao.
Ka k a Te Huia, kaatahi anoo taatou ka kite i te whaanuitanga o ngaa hua i ngaa kaupapa o te koohanga reo me te kura kaupapa Maaori i te hipanga o te 40 ki te 50 tau, me te whakapaunga o oo raatou kaha ki te whakarauora i te reo me ngaa tikanga. Kua tuu mai ngaa raukura i runga i oo raatou tuakiritanga hei Maaori, aa, e kapi haere ana i a raatou ngaa tuuranga aarahi puta noa i ngaa momo raangai. E hiamo ana ia i te pitomata o te whakaawenga ka puta i te Maaori ka tuu haere mai ana te reanga hou o ngaa rangatira e whakatinana nei i te tirohanga i matakitea ai e ngaa pakeke me ngaa kaumaatua noo raatou e hkoi ana ki Paaremata i ngaa tau e 48 o mua.
Ka koorero hoki ia moo te waananga o Te Hira Pū-ao i tae ake raa ia i Rotorua i teenei tau, i hui atu ai ngaa rangatahi o te motu whaanui ki te whakawhiti maatauranga e paa ana ki te kaitiakitanga.
"Kii ana te hui i te rangatahi Maaori e rite ana ki te huri i te aahua o naaianei, ki te whawhai, ki te whakauu hoki ko te maatauranga o te Maaori me ngaa iwi taketake te whakautu," tana kii me tana menemene.